کاربرد ازن در تکثیر و پرورش ماهیان سردآبی

بشر به علت از بین رفتن زیاد تخم ماهی در طبیعت و نیز تخریب زیستگاه های مناسب ماهی در منابع طبیعی اقدام به تکثیر و پرورش مصنوعی ماهیان نموده است. بعضی از انواع آنها علاوه بر غذای طبیعی از غذای مصنوعی “کنسانتره” نیز تغذیه می نمایند.

امروزه ماهی شناسان ماهی های آبهای شیرین را بر اساس نیاز حرارتی آنها به سه گروه تقسیم می نمایند.

الف – ماهیان مناطق حاره ای

این ماهیان فقط در آبهای گرم می توانند زندگی کنند. به عنوان مثال ماهی های تیلاپیا وقتی که درجه حرارت آب به پائین تر از ۱۲ درجه سانتیگراد تنزل می کند تلف می شوند.

ب – ماهیان آبهای گرم

اغلب این ماهیان محدوده حرارتی وسیعی را تحمل می نمایند ولی رشد آنها در دمای ۱۰ درجه متوقف و یا کند می شود. مهمترین گروه ماهیان گرم آبی عبارتند از خانواده کپور ماهیان چینی و کپور ماهیان غمده هندی

ج – ماهیان سرد آبی

این ماهیان قادر به تحمل درجه حرارت بیش از ۲۵ درجه سانتیگراد به مدت طولانی نیستند. مهمترین گروه ماهیان سرد آبی مورد پرورش آزاد ماهیان می باشند. شرایط آب در اغلب موارد بهترین و مهمترین فاکتور در تولید و اثرات اقتصادی آن است. به طور کلی دو نوع آب از نظر استفاده قابل تفکیک هستند:

۱. استفاده یک مرتبه آب در سیستم یکطرفه

۲. استفاده آب در سیستم گردشی

با توجه به آلوده تر شدن آب و نبودن آب کافی و آلودگی های صنعتی و منطقه ایی بر سر راه نهرها ، رودخانه ها و در مجموع آبهای طبیعی استفاده از سیستم گردشی می تواند از اهمیت بیشتری برخوردار گردد . پرورش ماهی های سردآبی  مخصوصاً قزل آلا در ایران گسترش یافته و تعداد زیادی از موسسات پرورشی را به خود اختصاص داده و در مجموع  برای  پرورش ماهی های سردآبی به شرایط محیطی مناسب نیازمند بوده و حفظ این شرایط از اهمیت بالایی برخوردار می باشد .

کاربرد اکسیژن فعال و نیازمندیهای محیطی

همواره موسسات تکثیر و پرورش ماهی در صدد تنظیم شرایط ایده آل محیطی و افزایش راندمان تولید اینگونه ماهیان بوده و با مشکلات زیادی در جهت مهار و حفظ این نیازمندیها مواجه می باشند .

آنچه مسلم است اتم اکسیژن یا همان اکسیژن فعال که اشتباهاً آن را با نام ازن به کار می برند ، یک روش چند منظوره در حفظ و کنترل این شرایط زیست محیطی می باشد که امروزه کشورهای پیشرفته و برجسته دنیا از آن بهره مند بوده و استفاده می کنند . توانمندی گاز اکسیژن فعال علاوه بر اثرات مستقیم ، می تواند بطور غیر مستقیم نیز بخش زیادی از نیازمندی های محیطی را حفظ و کنترل نماید که به شرح زیر می توان بیان نمود.

از نظر پرورش ماهی غلظت اکسیژن در آب خروجی استخرها باید حداقل ۶ میلی گرم در لیتر و آب ورودی استخرهای پرورش ماهی از اکسیژن اشباع باشد . در واقع اکسیژن فاکتور اصلی تعیین کننده مقدار آب مورد نیاز کارگاه های پرورش ماهی خواهد بود . از آنجائیکه اتم اکسیژن یا همان اکسیژن فعال دارای هویتی نبوده و نمی تواند پایدار باشد علاوه بر واکنش به میکروارگانیسم های خطرناک و کاهش بار آلودگی با یکدیگر پیوند خورده و تبدیل به اکسیژن می شود و می تواند به طرز فوق العاده ایی باعث افزایش اکسیژن محلول در آب و بالا بردن ماندگاری آن گردد . مهم اینکه می توان با طراحی و مهندسی دقیق علاوه بر افزایش اکسیژن در آب باعث کاهش نیاز به چرخش یا تعویض آب در استخر ها نیز شد . البته همانگونه که ذکر شد اتم اکسیژن باید به روش محلولی تولید گردد و این  تکنولوژی  می تواند اتم اکسیژن را به جای تزریق در آب از طریق ازن ، اکسیژن را در آب تولید نمود . بطوریکه می تواند اکسیژن محلول در آب را در زمان کوتاهی به نقطه اشباع برساند . لازم به ذکر است کارشناسان و مهندسین ایرانی با همکاری مرکز تحقیقات روشهای نوین شیلاتی به صورت آنلاین با استفاده از دستگاه پروتون توانستند در کمتر از ۵ دقیقه اکسیژن آب را در نمونه پایلوت به اشباع برسانند.

امکان شفاف سازی آب توسط اکسیژن فعال از دیگر توانمند های این عنصر حیاتی در صنعت شیلات می باشد . کدورت آب از جنبه های مختلف نامناسب بوده و می بایست شفافیت تا کف استخر تامین شود که در استخرها اغلب با این پدیده روبرو هستیم ، این کدورت ها در گرفتن غذا نقش منفی دارند. تزریق گاز اکسیژن فعال در آب باعث انعقاد ذرات معلق شده و ته نشین می گردد به طوریکه از معلق بودن آنها جلوگیری کرده و باعث شفاف شدن آب می شود .

همانگونه که تاکنون شنیده ایم سرب ، جیوه ، مس ، روی و سایر یون های فلزات حتی در غلظت های خیلی کم برای ماهی مسموم کننده می باشند . آهن موجود در بعضی از آبهای شیرین روی سطح تخم ماهی در حال انکوباسیون رسوب کرده و باعث خفگی جنین می گردد . در جائیکه در آن واحد چند نوع ماده آلوده در آب یافت شوند اثر آنان روی یکدیگر تشدیدکننده می گردد و نتیجتاً ماهی ممکن است در شرایطی که غلظت هیچ یک از آلودکننده های موجود به حد کشنده نرسیده باشند تلف گردد . پیشرفت های اخیر در تولید اکسیژن فعال و قدرت اکسید کنندگی منحصر به فرد این گاز ، استفاده از آن را در اکسیداسیون ترکیبات فلزات سنگین در آب را فراهم آورده است . ازن ترکیبات شیمیایی پایدار را اکسید و از محیط حذف می کند و پس از پالایش هیچ باقی مانده شیمیایی که نیاز به جداسازی باشد از خود به جا نمی گذارد ، در نتیجه آثار نامطلوب بر روی محیط زیست ندارد . در فرآیند ازناسیون فلزات موجود را اکسید و از آب خارج می کند و در نهایت عناصر متفاوت مانند مس ، جیوه ، نیکل ، سرب ، کبالت ، کروم ، روی ، آهن و… را به شکل ترکیبی و به نحو موثری از آب زدوده می شوند .

کنترل آمونیاک ، نیتریت و نیترات از دیگر نگرانی های کارگاه های پرورش ماهیان سردآبی می باشد . بطوریکه آمونیاک در اثر فعالیتهای حیاتی باکتریها ابتدا به نیتریت و سپس به نیترات اکسیده می‌شود. ابتدا NH3 سپس NO2 و بعد از آن NO3 بدست می آید. در استخرهای پرورش ماهی مواد دفعی ماهی و تجزیه مواد آلی توسط میکروبها غشأ اصلی آمونیاک بوده و ممکن است غلظت آنرا فوق‌العاده افزایش دهند و به حد نامطلوب و مرگ‌آور برسانند. چون آمونیاک یک گاز می‌‌باشد و برای عبور از عشاء سلولهای آبشش ماهی از قوانین انتشار گازها تبعیت می‌کند. بنابراین هنگامی که غلظت آن در محیط افزایش یابد موجب افزایش غلظت آمونیاک خون و بافتها می‌شود. بدین معنی که ماهی نمی‌تواند آمونیاک‌حاصل از متابولیسم بدن خود را دفع نماید. در نتیجه این افزایش، PH خون ماهی نیز افزایش حاصل کرده , بر فعالیت آنزیم‌ها و کاتالیزورها و پایداری غشاء سلولها تأثیر می‌گذارد که در نتیجه خاصیت تراوائی غشاء سلولها و غلظت یونها در داخل بدن کاهش حاصل می‌نماید. همچنین آمونیاک موجب ایجاد ضایعه در آبششها , تأثیر بر قدرت انتقال اکسیژن توسط خون و افزایش مصرف اکسیژن توسط بافتها می‌گردد. طبق مطالعات انجام شده و آزماشیات مهندسین ایرانی با همکاری مرکز تحقیقات نوین شیلاتی ، اکسیژن فعال به طرز شگفت انگیزی قابلیت کاهش بالای ۸۰ درصد آمونیاک و بالای ۹۸ درصد کاهش نیتریت را با ضریب تبدیل بسیار پایین به نیترانت را از خود نشان داد . با توجه به اینکه این روش طبیعی و ارگانیک محسوب می شود و هیچ باقی مانده شیمیایی از خود باقی نمی گذارد بسیار ارزشمند و قابل تحسین می باشد . البته لازم به ذکر است از آنجائیکه افزایش نیترات از پیامد های وجود آمونیاک و نیتریت می باشد ، در نهایت در زمان کاربری اکسیژن فعال در استخر پرورش ماهی به دلیل کاهش فوق العاده آمونیاک و نیتریت باعث کاهش نیترات نیز خواهیم بود .

نگرانی وجود کلر نیز در پاره ای مواقع در پرورش ماهی از اهمیت بالایی برخوردار است . گاز کلر ، یک گاز سمی است و در آبهای طبیعی معمولاً به صورت آزاد وجود ندارد بلکه در قالب کلرورهای فلزات مختلف یونیزه می شود . منشاء کلر موجود در آب عبارتند از هوازدگی یک نوع فلدسپات به نام سودالیت ، آتشفشانها ، رسوبات دریایی و فضلاب های صنعتی ، که اغلب گونه هایی را که از نظر تجاری مهم هستند خواهد کشت .

همچنین اتم اکسیژن به دلیل ماهیت عالی واکنش پذیری با میکرو ارگانیسم ها ، توانمدی فوق العاده ایی در تغییر ساختار مولکولی انواع ویروسها ، باکتریها ، قارچ ها ، انگلها و … داشته و به طرز حیرت آوری آنان را مضمحل می نماید و چنانچه بتوانیم تزریق گاز اکسیژن فعال را به میزانی استفاده شود که باقی مانده حداقل  ۰۵/۰ ppm برسد ، می توانیم از نقل و انتقال عوامل بیماری زا در موجودات زنده جلوگیری نمائیم که می تواند در صنعت شیلات بسیار مهم و حائز اهمیت باشد . با توجه به مطالب ذکر شده می توان اکسیژن فعال را به عنوان یک عنصر حیاتی و توانمند در جهت احیاء آب زنده و کنترل شرایط زیست محیطی استفاده نمود و یک حاشیه امنیت در صنعت پرورش ماهی را فراهم آورد .

گردآوری و تنظیم : وحید میرزاآقایی ( محقق و پژوهشگر )